Ξυπόλυτες στην Αμμο, μια επαγωγική κριτική απο τον ποιητή δρα Ξενοφώντα Βερύκιο

Εκεί , εκεί στο Πολύεδρον της Πάτρας στήθηκε ο πιό ωραίος χορός της κριτικής για το μυθιστόρημά μου Ξυπόλυτες στην Αμμο. Ο καθηγητής του Πολυτεχνείου της Πάτρας Ξενοφώντας Βερύκιος, που αποδείχθηκε πως ζεί τη λεπτότητα του ποιητού, μελέτησε το πόνημά μου κάνοντας  αναγωγή στο ομηρικό έπος της Οδύσσειας. Τιμή μου περιποιεί η κριτική του δρος και ποιητού, γι αυτό την παραθέτω:

 

 

Το μυθιστόρημα του Νόστου

 

του δρος Ξενοφώντα Βερυκίου

Όπως γνωρίζετε, κι όπως ανέλυσε ο Δημήτρης Μαρωνίτης σ΄ αυτόν εδώ τον κήπο πριν από μερικές εβδομάδες, η μήτρα της παγκόσμιας λογοτεχνίας (τουλάχιστον της δυτικής) είναι τα Ομηρικά έπη.  Τα Ομηρικά έπη διαπραγματεύονται δύο έννοιες. Η Ιλιάδα, η οποία, απ΄ ότι φαίνεται γράφηκε μεταγενέστερα, έχει ως βασική έννοια και κεντρική αρτηρία την «μήνιν». Η Οδύσσεια, η οποία γράφηκε πρώτη έχει θεμελιακό άξονα, κεντρική έννοια και βασική θεματολογία τον νόστο. Ο νόστος, ως λογοτεχνική και όχι μόνον, θεματολογία είναι κυρίαρχος στην Ευρωπαϊκή, και κυρίως στην Ελληνική λογοτεχνία. Να σας θυμίσω τα Δημοτικά Τραγούδια, τα τραγούδια της ξενιτιάς, πολλά διηγήματα του Παπαδιαμάντη και πλήθος σύγχρονων λογοτεχνημάτων τα οποία συνδέονται, άλλοτε έντονα και άλλοτε λιγότερο έντονα με τον νόστο. Βεβαίως, η μοίρα της φυλής, με τους ξενιτεμούς, τις μεταναστεύσεις, τις προσφυγές, τα μεγάλα ταξίδια των ναυτικών, και τις κάθε φύσεως μισέψεις, έχει παίξει σημαντικό ρόλο σ΄ αυτό.

 

Το βιβλίο της Φραγκούλη είναι ένα βιβλίο με κεντρικό θέμα τον νόστο. Τον νόστο με την κλασική γεωγραφική ή τοπική έννοια, την έννοια της πατρίδας ως χώρου,  αλλά, ακόμα, τον νόστο με την έννοια του χρόνου. Κυρίως, την συνύπαρξη και την συνέργεια των δύο αυτών διαφορετικών όψεων του νόστου.   Αυτή η βαθιά σύνδεση  του τοπικού και του χρονικού νόστου είναι απόλυτα προφανής στην κάθαρση του δράματος η οποία είναι αποκλειστικά βασισμένη στην συνύπαρξη αυτών των δύο: του χώρου και του χρόνου ως εκπληρωμένου πλέον νόστου.     Ο χώρος ως αντικείμενο του νόστου είναι η Λευκάδα, η πόλη στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε η ηρωίδα,  και στην οποία επιστρέφει, λυτρωμένη πλέον. Ο χρόνος ως αντικείμενο του νόστου είναι η εφηβεία  στην οποία επιστρέφει, λυτρωμένη από τον πραγματικό χρόνο, έχοντας αποκτήσει (στο ταξίδι του νόστου) ένα σημαντικό προτέρημα: την ψυχική της ελευθερία και την αποδοχή της μοίρας. Το πρώτο, ως κυρίαρχο στοιχείο, είναι προφανές και στον τίτλο του βιβλίου. Το Ξυπόλυτες στην άμμο σηματοδοτεί μία χαλάρωση, μία ελευθερία, μία παιδικότητα, μια ξεγνοιασιά. Η ηρωίδα, έχοντας διανύσει μια μεγάλη περίοδο έντονης εσωστρέφειας και ψυχικής αναστάτωσης, φτάνει στην λύτρωση όταν ο γεωγραφικός και ο χρονικός νόστος συναντούνται και η συνάντηση αυτή καταλήγει σε μία έκρηξη ζωής, χαράς  και συντροφικότητας.

 

Το δεύτερο,  δηλαδή η αποδοχή της μοίρας, που είναι κυρίαρχο στοιχείο σε ολόκληρο το βιβλίο, είναι βεβαίως έντονο στοιχείο της καθάρσεως στις αρχαίες τραγωδίες. Η κάθαρση λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο στο βιβλίο της Φραγκούλη, όπου η αποδοχή της μοίρας φέρνει μία καινούργια θεώρηση του παρελθόντος και αποδοχή του και, μέσω αυτών την λύτρωση.

Το δραματικό στοιχείο στην πορεία της ηρωίδας εκφράζεται με τους γνωστούς στοίχους του Βάρναλη:

            Ω! Πόσο βάσανο μεγάλο

            Το βάσανο είναι της ζωής.

Οι στοίχοι αυτοί, αφ ενός μεν χρησιμοποιούνται ως προμετωπίδα στο βιβλίο, αφ΄ ετέρου δε, επαναλαμβάνονται αρκετές φορές στην πορεία του βιβλίου. Οι στοίχοι όντως εκφράζουν με έντονο συναισθηματικό τρόπο, την τραγικότητα της πλοκής και των καταστάσεων. Εκφράζουν την τραγικότητα της ηρωίδας και των καταστάσεων της ζωής της. Όμως, επ’  ουδενί δεν εκφράζουν την κάθαρση, η οποία, αντιθέτως, είναι ένας συμβολικός ύμνος στην χαρά, στην καλλιτεχνική δημιουργία και στην ζεστασιά των σχέσεων των ανθρώπων.  Η κάθαρση, κατά την άποψή μου θα μπορούσε να εκφραστεί με τους στοίχους του Σεφέρη, από τους Αργοναύτες:

            Και ψυχή,

Ει μέλλει γνώσεσθαι αυτήν

Εις ψυχήν

Αυτή βλεπτέον

Διότι οι δρόμοι της ψυχής, οι δρόμοι τους οποίους προσδιορίζει η ψυχική σύνδεση των ανθρώπων, είναι αυτοί οι οποίοι οδηγούν στην κάθαρση, στο βιβλίο της Φραγκούλη.

 

 

Θα ήθελα να συνεχίσω αυτές τις σκέψεις – οι οποίες ενδεχομένως σας φαίνονται παράξενες αν δεν έχετε διαβάσει το βιβλίο – με τρεις παρατηρήσεις:

 

Όπως και στην Οδύσσεια,  η πορεία εκπλήρωσης του νόστου, συνοδεύεται από τεράστιες δυσκολίες, από Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες, από τον θυμωμένο Ποσειδώνα από την Σκύλα και την Χάρυβδη. Στο βιβλίο της Φραγκούλη, η εκπλήρωση του χωρικού και χρονικού νόστου συνοδεύεται  επίσης από τεράστια εμπόδια, τα οποία είναι στη φύση τους ψυχικά. Η ηρωίδα, έχει υποστεί μια τραγωδία που είναι η αυτοκτονία του πατέρα της την ημέρα της αποφοίτησής της από το γυμνάσιο. Η τραγωδία αυτή καθ΄ εαυτή, η εικόνα του νεκρού πατέρα αλλά και οι ενοχές που δημιουργεί στην νέα κοπέλα, κατακρημνίζουν σε μεγάλο βαθμό την ψυχική της ισορροπία. Η μητέρα της, για να την βοηθήσει να ξεχάσει και, φαντάζομαι, να λυτρωθεί από την τραγωδία στον βαθμό που είναι δυνατόν, την στέλνει σε συγγενείς της στον Καναδά, πράγμα το οποίο δημιουργεί μια δευτερογενή τραγωδία, που είναι η απόλυτη απομάκρυνση και αποξένωση από την μητέρα της. Διαφαίνεται μάλιστα, χωρίς να είναι απόλυτα σαφές, ότι επιρρίπτει ευθύνες στην μητέρα της για το τραγικό γεγονός. Αποτέλεσμα αυτού είναι πως η νεαρή κοπέλα χάνει σχεδόν ταυτόχρονα και τους δύο γονείς της.

 

Για να μπορέσει η ηρωίδα να αφεθεί στον νόστο, πρέπει να ξεπεράσει, με πολύ αγωνία και πολύ αγώνα, τις καταστάσεις τις οποίες οι τραγωδίες αυτές έχουν δημιουργήσει στην ψυχή της νέας κοπέλας και της μεστής πλέον γυναίκας. Στο σημείο αυτό θα έπρεπε ίσως να είχαν αναπτυχθεί και αναλυθεί περισσότερο οι σχέσεις της ηρωίδας με τον πατέρα της και τα αίτια της αυτοχειρίας του. Γίνεται αναφορά σε κατάθλιψη αλλά επίσης και σε φιλοσοφικά κίνητρα, σε κίνητρα που έχουν να κάνουν με την αντιμετώπιση της ζωής από φιλοσοφική άποψη. Ενδεχομένως, στο σημείο αυτό η συγγραφέας να επιχειρεί μία προσέγγιση της αυτοκτονίας παρόμοια με την προσέγγιση του Σικελιανου, στο ποίημα « Η αυτοκτονία του Ατζεσιβάνο». Λέει ο ποιητής:

            Γιατί μονάχα εκείνοι που αγαπάνε

            τη ζωή, στην μυστική της πρώτη αξία,

μπορούν και να θερίσουνε μονάχοι

της ύπαρξής τους το μεγάλο αστάχυ,

που γέρνει πια, με θείαν αταραξία.

 

Αυτό το σημείο, το κίνητρο δηλαδή, η βασική κινητήρια δύναμη της αυτοχειρίας του πατέρα είναι αρκετά ασαφές, παρ΄ όλο που το τραγικό αυτό συμβάν είναι μία βασική ραχοκοκαλιά του βιβλίου, Ο αναγνώστης ταλαντεύεται ανάμεσα σε παθολογικά / ψυχολογικά αίτια (κατάθλιψη) και σε αίτια φιλοσοφικού προσανατολισμού, φιλοσοφικής θεώρησης της ζωής και του θανάτου.

 

. Το ίδιο δεν ισχύει για τις σχέσεις της ηρωίδας με την μητέρα της, οι οποίες, αν και είναι επίσης κάπως ασαφείς, παρ’  όλα αυτά.  υπάρχουν ορισμένες φράσεις στο βιβλίο οι οποίες σε μεγάλο βαθμό τις περιγράφουν. Για παράδειγμα, « Πάλι εκνευρίστηκε η Τζούλια καθώς ήρθε στο νου της αυτή η αλαζονεία της ελαφρότητας, που ήταν το χαρακτηριστικό στοιχείο του χαρακτήρα της Τζένης Παπαμηνά. Ήθελε πάντα να επιδεικνύει τον άντρα  και την κόρη της στην τοπική κοινωνία, ενισχύοντας έτσι την αυτοπεποίθησή της  και εισπράτοντας την επιβεβαίωση της κοινωνικής της θέσης». Και με τα λόγια του πατέρα, « Η μαμά σου ποτέ δεν με κατάλαβε.  Πίστευε πως η ζωή πρέπει να είναι αποταμιεύσεις και επενδύσεις».

 

Πιστεύω πως οι περιπέτειες του Οδυσσέα δεν απέχουν πολύ σε πόνο από αυτές της ηρωίδας. Βλέπουμε λοιπόν έναν παραλληλισμό της πορείας της ηρωίδας της Φραγκούλη με αυτόν της πορείας του Οδυσσέα. Είναι πιθανό, η κοινή γεωγραφία, τουλάχιστον όπως εμείς οι Λευκαδίτες αρεσκόμεθα να πιστεύουμε, να παίζει κάποιο βαθύτερο ρόλο σ΄ αυτήν την κοινή πορεία.

 

Η δεύτερη παρατήρηση έχει να κάνει με τις δευτερεύουσες ηρωίδες οι οποίες είναι οι φίλες της πρωταγωνίστριας στην εφηβική της ηλικία , οι συμμαθήτριές της στο Γυμνάσιο της Λευκάδας, τα κορίτσια με τα οποία μεγάλωσε, έπαιξε, έκλαψε και γέλασε. Τα κορίτσια αυτά παίζουν σημαντικό ρόλο στην πλοκή του βιβλίου διότι, αφ΄ ενός μεν είναι η κινητήρια δύναμη του νόστου (χρονικού και γεωγραφικού), και αφ΄ ετέρου διότι λειτουργούν με τρόπο ο οποίος μοιάζει με τον τρόπο λειτουργίας του χορού στις τραγωδίες. Τα κορίτσια, παρόλο που έχουν προσωπική ζωή και διακριτούς χαρακτήρες, έχουν συλλογικά και το καθένα ξεχωριστά επηρεαστεί από το δράμα της ηρωίδας. Είναι χαρακτηριστικό πως κάθε μια γυναίκα αναφέρεται συχνά στην αυτοκτονία του πατέρα της ηρωίδας και είναι προφανές πως αυτό το γεγονός έχει επηρεάσει την καθεμία ξεχωριστά αλλά και ως συλλογική σχέση. Στο επίπεδο του συλλογικού, οι συμμαθήτριες υποστηρίζουν την ηρωίδα στις επιλογές της, την ενθαρρύνουν να κάνει τούτο ή το άλλο, εξηγούν την συμπεριφορά της και, γενικώς, της παρέχουν ένα συλλογικό πλαίσιο λειτουργίας και ένα πλαίσιο προστασίας. Επίσης της παρέχουν τα απαιτούμενα εφόδια για να ολοκληρώσει την κάθαρση και την λύτρωση, είτε αυτά είναι ψυχολογικά, είτε κοινωνικά είτε πρακτικά. Αυτή η σχέση ηρωίδας – συμμαθητριών παραπέμπει, κατά την άποψή μου στην σχέση του χορού με τον ήρωα ή την ηρωίδα αρχαίου δράματος, Ακόμα και το τέλος, το οποίο ολοκληρώνεται με έναν χορό, απρογραμμάτιστο και αυθόρμητο, παραπέμπει στη αρχαία τραγωδία.

 

Πρέπει ακόμα να τονίσω πως ο νόστος περιβάλλει και τις συμμαθήτριες, οι περισσότερες από τις οποίες δεν ζουν στον γενέθλιο τόπο. Με τα λόγια της συγγραφέως,: «Κι όλες μας θέλουμε να γυρίσουμε στον τόπο μας μετά από κάποια ηλικία. Μας τραβούν οι ρίζες μας, η ιστορία μας. Είναι μια εξάρτηση. Στην πρώτη νιότη έρχεται το φτερούγισμα, η ανάγκη να ξεφύγεις απ΄ τα στενά πλαίσια του μικρού σου τόπου. Με την ωριμότητα η επιθυμία της επιστροφής γίνεται αληθινό μαράζι. Λες και επανασυνδέθηκε ο ομφάλιος λώρος με την πατρίδα και ζωνάνεψαν τα προσωπικά σου βιώματα».

 

Η τρίτη παρατήρηση αφορά την συγγραφέα και όχι το βιβλίο. Η συγγραφέας είναι Ελληνίδα της διασποράς, η οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Λευκάδα, ζει στο Μοντρεάλ, και είναι περίπου στην ηλικία της ηρωίδας, όταν αυτή εκπληρώνει τον νόστο στον οποίο αναφέρθηκα πιο πάνω. Η συγγραφέας λοιπόν έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την ηρωίδα του βιβλίου. Αυτό δεν σημαίνει πως το βιβλίο είναι αυτοβιογραφικό. Προφανώς δεν είναι. Θα μπορούσε όμως να χαρακτηρισθεί  ως ένα βιβλίο βιωματικό. Ένα βιβλίο στο οποίο η μυθοπλασία φαίνεται να επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και από την ζωή της συγγραφέως. Το γεγονός ότι η συγγραφέας προσδιορίζει τον χώρο και τον χρόνο απόλυτα και με λεπτομέρεια, (Λευκάδα (ή μάλλον Χώρα) την δεκαετία του ΄60 στο πρώτο μέρος και σύγχρονη Λευκάδα στο δεύτερο μέρος) κάνει αρκετά πιο έντονο αυτό το στοιχείο του βιωματικού έργου.

 

Το βιβλίο της Φραγκούλη έχει την δική του ιδιαίτερη αξία ως μυθοπλασία. Η αναφορά σε σημαντικά θέματα, μεταξύ των οποίων η φιλία και οι ισχυροί συναισθηματικοί δεσμοί που αναπτύσσονται κατά την εφηβεία,  η πορεία τους μέσα στον χρόνο με την συναισθηματική ωρίμανση που επέρχεται, η συνάφεια  με πρακτικά και βιοποριστικά θέματα. Ακόμα, πως αυτοί οι δεσμοί και οι συναισθηματισμοί λειτουργούν σε ένα συλλογικό επίπεδο το οποίο καλύπτει με ένα μαγικό πέπλο τις διάφορες εκφάνσεις της ζωής. Ο ψυχισμός του έφηβου κοριτσιού και της μεστής γυναίκας, η τραγωδία και η λύτρωση, ο  έρωτας η αγάπη, το φλερτ, και η απάτη, η φιλοσοφική αποδοχή της  επιτυχίας και της αποτυχίας, η ζωή ως «βάσανο μεγάλο», η ζωή ως «νόστιμον ήμαρ», η ζωή «ξυπόλητη στην αμμουδιά των Μύλων»,  όλες αυτές οι αναφορές  και πολλές άλλες, κάνουν το βιβλίο ιδιαίτερα ενδιαφέρον.

 

Για μας όμως που μεγαλώσαμε είτε στα ή με αναφορά στα σοκάκια της Λευκάδας (της Χώρας), για μας που ταξιδέψαμε δέκα ώρες για να φτάσουμε από την Αθήνα στη Λευκάδα  και αντιστρόφως, για μας στους οποίους οι Μύλοι ή η σουμάδα και το «αμπαλί» ή το καφενείο στον Πλάτανο είναι κάτι περισσότερο από λέξεις ή ονόματα, στην δική μας την γενιά, το βιβλίο της Φραγκούλη είναι πολύ περισσότερο από ένα λογοτεχνικό έργο. Είναι ο δικός μας νόστος στον χώρο και στον χρόνο. Για μας το βιβλίο αυτό ετοιμάζει το δρόμο, ακριβώς όπως οι συμμαθήτριες ετοίμασαν το δρόμο στην ηρωίδα. Γι αυτό το βιβλίο έχει ιδιαίτερη αξία και παρέχει ιδιαίτερη συγκίνηση. Μαζί με την δική μας προσωπική λύτρωση.