Με σουρρεαλιστική προσέγγιση

Της Ιουστίνης Φραγκούλη


Λαϊκός Σουρρεαλισμός
Κώστας Ντε Βαλαμόντε
Ο αντιήρωας μιας παρα-λογικής αφήγησης
Εκδόσεις Fagottobooks

Ενα πρωτότυπο βιβλίο σε μια καταπληκτική έκδοση της Fagottobooks ήρθε να ταρακουνήσει τα πολιτιστικά νερά της Λευκάδας, προβάλλοντας τον ιδιότυπο σουρρεαλισμό ενός Λευκάδιου αυτοσχέδιου ποιητή , φιλόσοφου και εικαστικού καλλιτέχνη. Ο Κώστας ντε Βαλαμόντε , ιδιαίτερος , ελκυστικός και ανατρεπτικός στους μεταπολεμικούς καιρούς της Λευκάδας έγινε αντικείμενο μελέτης απο τη δόκτωρα της φιλολογίας Βιβή Κοψιδά-Βρεττού που χάρισε στη λογοτεχνία μια βαθειά και πολυδιάστατη μελέτη για το λαϊκό προσωπικό σουρρεαλισμό ενός ανδρός. Το εν λόγω βιβλίο προλογίζει ένας απο τους κύριους Ελληνες εκφραστές του υπερρεαλισμού, ο ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης, επικυρώνοντας τούτη την συγκριτική θεώρηση της συγγραφέως.

Τη δρα Βιβή-Κοψιδά Βρεττού τη γνώριζα μακρόθεν ως φιλόλογο και διακεκριμένη γυναίκα στα Λευκαδίτικα Γράμματα μέσα απο την πολυποίκιλη και σημαντική σπουδή της σε διάφορους χώρους της διανόησης του τόπου μας. Ωστόσο, η ψυχή μου κλείδωσε στους τόνους και του ρυθμούς της δικής της , όταν δέχθηκε να γίνει συνοδοιπόρος μου στην «Πεταλούδα της Ζωής μας» και αργότερα στο μυθιστόρημά μου «Ψηλά Τακούνια Για Πάντα». Εκεί ανακάλυψα μια άλλη γυναίκα , παθιασμένη κυριολεκτικά με την τοπική λογιοσύνη μας (όπως η ίδια την αποκαλεί) στις διάφορες εκφράσεις της, μια επιστήμονα που υφαίνει τις εργασίες της πάνω στη ντόπια καλλιτεχνική παραγωγή με στημόνι τη τετράγωνη μεθοδολογική της γνώση και υφάδι τη λυρική της προσέγγιση.

Αυτό το βιβλίο για τον Κώστα ντε Βαλαμόντε περιέχει το ιδανικό πάντρεμα των δύο κόσμων της δρος Βιβής Κοψιδά Βρεττού, που προσεγγίζει το αντικείμενο της έρευνάς της με τον απόλυτο σεβασμό του υποκειμένου μιας παρα-λογικής αφήγησης και τέχνης.

Κανείς δεν υποπτευόταν πως η αυτόκλητη ανακήρυξη του Κώστα Βαλαμόντε σε σουρρεαλιστή ποιητή και ζωγράφο απο τη δεκαετία του 60 θα γινόταν μερικές δεκαετίες αργότερα αντικείμενο μιας επιστημονικής ανάλυσης και επαγωγής του υπερρεαλιστικού κινήματος στη λαϊκή αντι-έκφραση ενός ανθρώπου, που οι Λευκάδιοι εκλάμβαναν ως γραφικό τύπο, προκαλούντα θυμηδία στην ομήγυρή τους.

Δεν επιδιώκω να σταθώ στα επιμέρους, αλλά στο σύνολο αυτού του έργου που έρχεται να φωτίσει μέσα απο την χρωστική αναρχία του σουρρεαλισμού την προσωπική πάλη ενός λαϊκού αντιήρωα , προικισμένου με μοναδικά χαρίσματα. Οπως σωστά υπαινίσσεται σε όλο το βιβλίο της η δρ. Βιβή Κοψιδά Βρεττού , ο Κώστας Βαλαμόντες πλασμένος με έμφυτες αρετές (δυνατή σκέψη, λυρικό λόγο, μουσική και εικαστική δεξιότητα) αλλά καταδικασμένος στην έλλειψη επιστημονικού υποβάθρου, αναζητεί διέξοδο στον ακράτητο καλπασμό του νού και της αυτσαρκαστικής του τάσης. Ετσι δημιουργεί ένα δικό του πεδίο οπτικής το οποίο ονομάζει προσωπικό σουρρεαλισμό μια και το παράλογο κυριαρχεί με μια ανώμαλη μορφολογία όχι ως υπερκέρασμα του λογικού αλλά ως αντιπρόταση στη συμβατική λογικότητα του ανθρώπινου περίγυρου.

Η δρ. Βιβή Κοψιδά-Βρεττού στο πρώτο μέρος του πονήματος της αναλύει με ζωντανή και χυμώδη γραφή το κίνημα του ντανταϊσμού και του σουρρεαλισμού στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες παραπέμποντας στον Ουγκο Μπόλ, τον Αντρέ Μρετόν, τον Ανρί Μπρεξόν, τον Γκιγιόμ Απολιναίρ και όσους μεγάλους προσπάθησαν να ακροβατήσουν στα όρια του παραλόγου, σπάζοντας τις αλυσίδες της κονφορμιστικής σκέψης και τέχνης καθώς σύμφωνα με το μανιφέστο «Σουρρεαλισμός σημαίνει: Καθαρός ψυχικός αυτοματισμός με τον οποίο επιδιώκει κανείς να εκφράσει είτε προφορικά είτε με οποιονδήποτε τρόπο την πραγματική διαδικασία της σκέψης. Υπαγόρευση της σκέψης χωρίς κανένα έλεγχο της λογικής , ανεξάρτητη απο κάθε αισθητική ή ηθική ετκίμηση».

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου της η δρ. Κοψιδά-Βρεττού με το μαγικό ραβδί της επαγωγικής μεθόδου ανάγει το όλο στο ένα, παραλληλίζοντας το σουρρεαλιστικό δόγμα και τις εκφράσεις του με το ποιητικό και φιλοσοφικό έργο του δικού μας αντιήρωα Κώστα Ντε Βαλαμόντε. Τρυφερά και ποιητικά μαζί, με την αγαπητική προσέγγιση μιας αισθαντικής πένας, η καταξιωμένη φιλόλογος, παίρνει σταλαματιά –σταλαματιά τους παρά-λογικούς λόγους του υποκειμένου της και τους τοποθετεί δίπλα στις υπερ-λογικές παραβάσεις των απελευθερωμένων σουρρεαλιστών της Ευρώπης, που σαν κακομαθημένα παιδιά κλώτσησαν με μανία τη συμβατική δημιουργία. Ταυτόχρονα παρατίθενται αυτούσια τα έργα του Βαλαμόντε τόσο σε επίπεδο φιλοσοφικών τοποθετήσεων , ποιητικών εκφράσεων όσο και εικαστικών δημιουργιών.

Βέβαια, η αντίστιξη ανάμεσα στους ηγέτες του σουρρεαλιστικού κινήματος και το λαϊκό σουρρεαλιστή Βαλαμόντε είναι φανερή και δεν επιδέχεται προσωπικές ερμηνείες. Οι πρώτοι, αβόλευτοι με τη συνέργεια στα συνήθη δρώμενα, απο αλαζονία αν το θές- χτυπούν τη γροθιά στο μαχαίρι της πεπατημένης. Ο δεύτερος επιστρατεύει την παρα-λογική επένδυση της δημιουργίας του απο αδυναμία να εκφραστεί στη συμβατική ανθρώπινη γλώσσα αλλά και απο εξυπνάδα να ενταχθεί σε ένα κίνημα άγνωστο εν πολλοίς στη μικρή Λευκάδα ή ακόμη και στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Κλείνοντας θα προσπαθήσω να σταθώ στο τρίτο μέρος του βιβλίου, όπου παρατίθενται προσωπικές αποτιμήσεις Λευκαδίων λογίων και καλλιτεχνών, που συχνωστίσθηκαν με τον Κώστα Ντε Βαλαμόντε και έζησαν με πάθος τις λαμπρές εποχές των διαλέξεων στον Απόλλωνα και το Πάνθεον.

Απο όλες τις προσεγγίσεις (που είναι πολλές και διαφορετικά ενδιαφέρουσες) κρατάω τις διαχρονικές τοποθετήσεις του δικηγόρου Τάκη Μαμαλούκα, ο οποίος μέσα απο τα κατα καιρούς γραφόμενά του στην εφημερίδα Λευκάς αναδεικνύει την πολυσχιδή προσωπικότητα του λαϊκού αντιήρωα όχι με ειρωνία ή καταφρόνηση αλλά με ένα είδος θαυμασμού προς τον ίδιο και με τόνο επίπληξης προς τους Λευκάδιους. Σημειώνω απο χρονογράφημά του: «Μήπως πήρατε καμιά φορά στα σοβαρά, αυτό το ηρωικό πέταγμα αυτού του αητού χωρίς φτερά, την ανάβασι στα Ιμαλάια της φαντασίας του άνευ θρανίου ποιητή, το υπεράνθρωπο τίναγμα προς το άγνωστο, με μόνη δύναμη τη δίψα της φυγής απο τα καλυβοσφύρια και τις μετζεσόλες;»

Είναι βέβαιο, πως ο Κώστας Ντε Βαλαμόντες έζησε τη μοναξιά της ιδιαιτερότητάς του στη μικρή Λευκάδα, κοινωνικοποιούμενος κατα το δοκούν και απόλυτα επιλεκτικά όταν και όπως εκείνος επιθυμούσε. Πάντώς, εύρισκε την ώρα και την πολυτέλεια να δακτυλοδεικνύει τις αδυναμίες των συμβιβασμένων μέσα απο τα δρώμενα, την εικαστική δημιουργία και τις παρα-λογικές τοποθετήσεις του.

Τελικά, τούτο το βιβλίο της δρος Βιβής Κοψιδά-Βρεττού δεν επιχειρεί την ωραιοποίηση ενός αντιήρωα, ούτε την ηρωοποίηση ενός γραφικού παρανοϊκού . Οπως η ίδια γράφει: «Η μοναχική παράσταση, μέσα στην πικρή φαντασίωση της ομαδικότητας και την τελεολογία της συνειδητής κίνησης, μια δραματική κωμωδία, σε όλη τη χειμαρρώδη διάρκειά της, αντιστρέφει τη γνώριμη γλώσσα μιας επαρχιακής πόλης και ανατρέπει των κατοίκων της τη βεβαιότητα για τις απόλυτες γραμμές ανάμεσα στην κωμωδία και την τραγωδία της αυτογνωσίας τους, αποκαλύπτοντας την ισχύ της επανάστασης στον πιό ανορθόδοξο ορθολογισμό. Για να μπορούμε να πούμε όπως ο Ιονέσκο ότι για το πνεύμα του «τιποτε δεν μπορεί να ληφθεί απόλυτα στα σοβαρά ούτε απόλυτα στ’ αστεία».